Έθιμα Πρωτοχρονιάς: ποδαρικό, ρόδι, σκιλλοκρεμμύδα...

Πολλά τα έθιμα που συνδέονται με τον ερχομό του νέου χρόνου. Σε όλες σχεδόν τις  ευρωπαϊκές πόλεις ο νέος χρόνος γίνεται δεκτός με τελετουργίες και δρώμενα που εκφράζουν την κάθαρση. Γι’ αυτό το λόγο φαντασμαγορικά πυροτεχνήματα εξορκίζουν και διώχνουν με τον θόρυβο και τη λάμψη τους το κακό – γεμίζουν με χρώματα τον κατασκότεινο ουρανό, ενώ συνήθως μουσικά συγκροτήματα δίνουν υπαίθριες συναυλίες στις πλατείες.  Στα σπίτια οι περισσότεροι παίζουν χαρτιά ή χορεύουν και γεύονται παραδοσιακά φαγητά και γλυκά, ενώ με το γύρισμα του χρόνου κόβουν τη βασιλόπιτα.

Με τον ερχομό του νέου χρόνου αναδύονται και τα παγανιστικά κατάλοιπά μας μέσα από τα γούρια, τους εξορκισμούς με τα ρόδια, τις σκιλλοκρεμμύδες, την άγρυπνη παραμονή και τα χαρούμενα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα.

Το καλό ποδαρικό

Είναι η πρώτη εθιμική κίνηση που παραδοσιακά γίνεται με τον ερχομό του νέου έτους. Συμβολίζει την πίστη των ανθρώπων στη σημασία της έναρξης, της αρχής της νέας περιόδου, που μέσα από το έθιμο αυτό θα τους κρατήσει υγιείς, θα τους χαρίσει οικονομική ευρωστία και ότι επιθυμούν.  Περιμένουν με λαχτάρα να τους κάνει ποδαρικό με το δεξί κάποιος που θεωρείται γούρικο άτομο και το οποίο θα τους ευχηθεί για τον καινούριο χρόνο και σαν καλότυχο άτομο θα πιάσουν οι ευχές του.  

Η δοξασία αυτή είναι πολύ παλιά , αφού οι αρχαίοι Έλληνες, οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί πίστευαν ότι την καλή χρονιά την έφερναν οι « καλοιώνιστοι» ή « καλόποδες» άνθρωποι με  καλό ποδαρικό, οι οποίοι τύχαινε να πρωτοπατήσουν το σπιτικό κατά την Πρωτοχρονιά.

Το σπάσιμο του ροδιού 

Την αυγή της Πρωτοχρονιάς ή μετά την εκκλησία έσπαζε ο πατέρας το ρόδι ρίχνοντάς το κάτω στην αυλή.  Το ρόδια αυτό, σύμφωνα με μικρασιάτικη συνήθεια, ήτανε κρεμασμένο στο εικόνισμα από του Σταυρού, τις 14 Σεπτεμβρίου.

Το ρόδι είναι  συμβολή αφθονίας, λόγω του πλήθους των κακών του. 

Όσα σπυριά έχει τούτο το ρόδι,

 τόσα καλά να ‘ρθουν σ’ αυτό το σπίτι.

Έξω του κόσμου τα κακά και οι  αρρώστιες.

Από τα πανάρχαια χρόνια η ροδιά ήταν τόσο το δένδρο το αφιερωμένο στη θεά Ήρα την Τελεία, την προστάτιδα του γάμου, όσο και το δέντρο που, σύμφωνα με τον μύθο, φύτεψε η Αφροδίτη στον ιερό της κήπο, στην Πάφο της Κύπρου. Ο καρπός της ροδιάς λοιπόν συμβόλιζε αφενός τον ευτυχισμένο γάμο, άρα και την ευτυχισμένη οικογενειακή ζωή, αφετέρου δε ήταν το σύμβολο του πάθους, ως ιερός καρπός της Αφροδίτης.  Άλλωστε και η συνήθεια να σπάζουν ρόδι και οι νεόνυμφοι στο κατώφλι τους σπιτιού τους κρατάει από τα ομηρικά χρόνια. Επί πλέον και το στέμμα της κορυφής του το κάνει το ρόδι εκείνο τον καρπό της γης που στεφανώνει το έτος!

Η παραδοσιακή σκιλλοκρεμμύδα

Συνηθίζεται ακόμα και σήμερα να βάζουμε στο κατώφλι της πόρτας μας μια σκιλλοκρεμμύδα, σύμβολο θαλερότητας αλλά και μέσο αποτροπής κάθε κακού του σπιτιού μας. Σύμφωνα με την παράδοση ο πατέρας την κρεμάει ψηλά στην εξώθυρα, όπως την είχε πάντα στην αρχαιότητα ο φιλόσοφος Πυθαγόρας, για αποδιώχνει τη βασκανία και τα κακοποιά πνεύματα.

Το εσωτερικό το σπιτιού το στολίζουμε συνήθως με σχίνους και πρασινάδα δίνοντας εορταστικό τόνο και δημιουργώντας ευχάριστη ατμόσφαιρα. Η συνήθεια αυτή ήταν πανάρχαιη. Την πίστευαν και οι Βυζαντινοί και όπως μας φανερώνουν τα γραπτά τους την Πρωτοχρονιά στόλιζαν τα σπίτια τους με δάφνες και έφτιαχναν και στεφάνια.

Προλήψεις

Την Πρωτοχρονιά πολλοί αποφεύγουν να δανείσουν χρήματα ή να πληρώσουν το ενοίκιο ή το χρέος τους, για να μη φύγει το καλό, αλλά και επειδή υπάρχει η πρόληψη πως ό,τι κάνει ή πάθει κάποιος εκείνη μέρα, θα εξακολουθεί να συμβαίνει όλο το χρόνο.  Πολλοί φροντίζουν να μη χρωστάνε και τους βρει ο καινούριος χρόνος χρεωμένους γιατί θα χρωστάνε όλη την καινούρια χρονιά.  

Εορταστικοί άρτοι των αρχαίων - η μετέπειτα βασιλόπιτα

Το κόψιμο της βασιλόπιτας είναι κάποια από τα  αρχέγονα έθιμα που επιβιώνουν στις μέρες μας.

Η αναζήτηση για τις ρίζες του εθίμου της βασιλόπιτας, μας οδηγεί πίσω, στην αρχαιότητα, στις προσφορές άρτου των αρχαίων προγόνων μας, προς τους θεούς, κατά τη διάρκεια εορτών. Οι Αρχαίοι Έλληνες προσέφεραν στους θεούς σε κάθε μεγάλη καμπή του χρόνου ή της ζωής τους «εορταστικούς άρτους». ..  

Κάθε Αθηναίος στρατιώτης, πριν ξεκινήσει για τον πόλεμο, αφιέρωνε στον Άρη, το θεό του πολέμου, τρία ψωμάκια. Ένα για να πάει καλά, ένα για να νικήσει και το τρίτο για να γυρίσει γερός και αρτιμελής.

Οι κυνηγοί, για να έχουν πλούσιο κυνήγι αφιέρωναν παρόμοια ψωμάκια στη θεά Άρτεμη, την προστάτιδα του κυνηγιού.

Οι θεριστάδες της γης αφιέρωναν αρτίδια στη θεά Δήμητρα, που τα ονόμαζαν «θαλύσια αρτίδια» στη γιορτή της συγκομιδής και απλώς «άρτους» ή «πλακούντες» στη γιορτή των Θεσμοφορίων.

Ο λαογράφος Φίλιππος Βρεττάκος στο βιβλίο του “Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των” αναφέρει: 

Οἱ πρόγονοί μας στη γιορτή προς τιμή της  θεάς Δήμητρας, στα Θαλύσια,  έφτιαχναν ένα καρβέλι που λεγόταν "Θαλύσιος άρτος" και στα Θαργήλια, γιορτή προς τιμήν του Απόλλωνα, έφτιαχναν το "Θάργηλο άρτο".   

Επίσης υπάρχουν αναφορές ότι  παρόμοιοι άρτοι δίνονταν  και κατά την διάρκεια της Αρχαιοελληνικής εορτής των «Κρονίων» και αργότερα των ρωμαϊκών «Σατουρναλίων».Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν τις συνήθειες των Αρχαίων Ελλήνων.

Στα Σατουρνάλια, γιορτή των Ρωμαίων αφιερωμένη στο θεό Σατούρνου, ο οποίος αντιστοιχεί στον ελληνικό θεό Κρόνο και τον θεωρούσαν θεό της γονιμότητας, καθιέρωσαν  τυπικές θυσίες και διάφορα έθιμα, όπως την ανταλλαγή μικρών δώρων, υπαίθριες αγορές και τυχερά παιχνίδια ακόμα και για τους δούλους.

Ανάμεσα στα έθιμα της γιορτής ήταν  και η συνήθεια να ζυμώνουν πλακούντες, που στη συνέχεια τους έτρωγαν, για να πάρουν δύναμη.

Οι πλακούντες ήταν οι μακρινοί πρόγονοι των πιτών και των κέικ. Η ζύμη τους ήταν παρόμοια με τη ζύμη των ψωμιών, αλλά ήταν εμπλουτισμένη με γάλα, λίπος, μυρωδικά, μπαχαρικά κ.α.

Οι Ρωμαίοι είναι οι πρώτοι που καθιέρωσαν στους πλακούντες εκείνους το μεταλλικό νόμισμα για υγεία και καλή χρονιά. Πρόσθεταν μάλιστα και μικρό κομμάτι πάπυρο, που αν τύχαινε σε δούλο του σπιτιού, του χάριζαν την ελευθερία.

Χριστόψωμο, Βασιλόπιτα

Χριστόψωμο λέγεται γενικά το ψωμί (καρβέλι) ή κουλούρα που οι Ελληνίδες νοικοκυρές έχουν παρασκευάσει 2-3 ημέρες προ των Χριστουγέννων ειδικά για τη μεγάλη αυτή θρησκευτική γιορτή. Η μόνη διαφορά με τα άλλα συνήθη ψωμιά είναι ο πλούσιος του στολισμός με διάφορα κεντήματα (κεντίδια) ή «πλουμίδια» όπως ονομάζονται και αυτά γίνονται από το ίδιο το ζυμάρι.

Είναι συνήθως στρογγυλό και στην επάνω επιφάνεια του έχει σταυρό από ζυμάρι ή σφραγίδα και είναι πασπαλισμένο με σουσάμι. Σε πολλά μέρη βάζουν επίσης και καρύδια με το τσόφλι, ξερά σύκα, σταφίδες και αμύγδαλα, με τα οποία κάνουν διάφορα σχήματα.

Στη Μακεδονία μια γεωργική οικογένεια στολίζει το χριστόψωμο βάζοντας ένα  αλέτρι  και τα βόδια ή με μια στοίβα δημητριακών δεμάτων, με βαρέλι του κρασιού. Κατά το ίδιο τρόπο μια οικογένεια βοσκών τη στολίζει με αρνάκια και κατσικάκια και με μάντρα.  Για το καλό των βοδιών, των προβάτων και των πουλερικών πλάθουν και κουλούρια, στα οποία δίνουν ιδιαίτερο σχήμα. Π.χ στην περιοχή της Κοζάνης το κουλούρι του χωραφιού και των προβάτων έχει σχήμα ζυγαριάς και το κρατούν στο σπίτι όλη τη χρονιά, σαν φυλαχτό, κρεμασμένο στο καρφί. Τις κουλούρες των ζώων τις θρυμματίζουν και με λίγο αλάτι, δίνονται θρύμματα στα ζώα για να είναι καλά.

Οι κάτοικοι των νησιών, οι ψαράδες, στολίζουν το χριστόψωμο με βάρκα και ψάρια. Επίσης πολλές φορές απεικονίζεται και το σπίτι στο οποίο και θα έρθει η ευτυχία της χρονιάς.

Το χριστόψωμο δεν το κόβουν με μαχαίρι, γιατί τη δύναμη του καλού που είναι μέσα στο ψωμί δεν θέλουν να την βιάσουν με σίδερο που συμβολίζει τη δύναμη του κακού.

Στην Καστοριά οι γυναίκες αποτυπώνουν και τα πέντε τους δάχτυλα, πάνω στο ψωμί, και λένε στα μικρά παιδιά πως ο Χριστός κατέβηκε στο φούρνο και το ευλόγησε.

Στο Μιχαλίτσι της Μικράς Ασίας, το χριστουγεννιάτικο ψωμί ονομαζόταν Χριστός.

Στη Γρατινή της Κομοτινής το χριστόψωμο ονομάζεται παράς γιατί μέσα έχουν βάλει ένα νόμισμα ^{και αυτός που θα το έβρισκε θα ήταν υποχρεωμένος να φροντίζει τζάκι ώστε να καίγεται συνέχεια και τις δώδεκα ημέρες των γιορτών, μέχρι να φύγουν οι καλικάντζαροι.} 

Επίσης σε πολλά μέρη της Ελλάδας παρασκευάζουν κουλούρες τα «Χριστοκούλουρα» που μοιάζουν με τα Χριστόψωμα, είναι όμως μικρότερα, τα οποία και κρεμούν δίπλα στα εικονίσματα για όλο το έτος ενισχύοντας τους πόθους της οικογένειας.

Το τραπέζι το χριστουγεννιάτικο συνηθιζόταν να στρώνεται πανηγυρικά από το βράδυ της παραμονής. Επάνω του τοποθετούσαν το χριστόψωμο κι ένα πιάτο μέλι. Γείρω από αυτά σκόρπιζαν ξηρούς καρπούς: καρύδια, αμύγδαλα, φουντούκια, κάστα, σύκα κ.ά. Έκοβε ο πατέρας το χριστόψωμο, αφού το σταύρωνε και έλεγε « χρόνια πολλά και του χρόνου», και μετά μοίραζε από ένα κομμάτι στον καθένα και θα το φάνε με το μέλι.

Τα Χριστούγεννα συνηθιζόταν να τρώνε χοιρινό κρέας κάτι που γίνεται και σήμερα. Στη Θράκη είχαν εννιά λογιών φαγητά στο τραπέζι το χριστουγεννιάτικο. Φτιάχνουν γλυκά με φύλλα και καρύδια, όπως μπακλαβάδες, δίπλες κ.ά. Την παραμονή έφτιαχναν και την πολυσπορία, όσπρια και σπόρους, προσφορές για τις ψυχές των νεκρών.  

Βασιλόπιτα ονομάζεται η πίτα που παρασκευάζεται σε ορισμένες χώρες από τους χριστιανούς παραμονές της Πρωτοχρονιάς και κόβεται (μοιράζεται) λίγο αφότου αλλάξει ο χρόνος.

Στην Αθήνα συνηθίζεται η λεγόμενη «πολίτικη» Βασιλόπιτα η οποία παρασκευάζεται κυρίως από αλεύρι, αυγά, ζάχαρη και γάλα, κατασκευάζεται σε διάφορα μεγέθη και είδη αλλά συνήθως είναι φουσκωτή, αφράτη και γλυκιά. Σε άλλα μέρη επικρατούν άλλοι τρόποι κατασκευής με μπαχαρικά κ.α. Στη δυτική Μακεδονία αντί για την «πολίτικη» Βασιλόπιτα συχνά η βασιλόπιτα είναι μια τυρόπιτα ή πρασόπιτα. Βασικό όμως κοινό γνώρισμα είναι ότι στο εσωτερικό όλων τοποθετείται νόμισμα, συνήθως κοινό όμως σε ορισμένες περιπτώσεις χρυσό (κωσταντινάτο) ή ασημένιο.

Στην ελληνική επαρχία, ανάλογα με το έθιμο, τοποθετείται στο εσωτερικό της βασιλόπιτας μικρό κομμάτι άχυρου, κληματόβεργας ή ελιάς ή, σε κτηνοτροφικές περιοχές, ένα μικρό κομμάτι τυρί, για να φέρουν καλή τύχη στην παραγωγή.

Σε άλλα μέρη, αντί αυτού κατασκευάζουν μικρό στεφάνι από κληματόβεργες που όποιος το βρει στα χωράφια θα είναι τυχερός στα σπαρτά, ή στην ελαιοπαραγωγή ή στο κρασί κλπ.

Συχνά γράφεται πάνω στη βασιλόπιτα ο αριθμός του νέου έτους, με σειρές αποφλοιωμένων αμυγδάλων ή με ζάχαρη.

Από τον Μέγα Βασίλειο προήλθε η συνήθεια της τοποθέτησης νομίσματος μέσα στη πίτα και της ανακήρυξης ως «Βασιλιά της βραδιάς» αυτού που το έβρισκε. Ο Μέγας Βασίλειος σύμφωνα με την παράδοση για να επιστρέψει τα τιμαλφή στους δικαιούχους, μη γνωρίζοντας σε ποιόν ανήκει τι, έδωσε εντολή να παρασκευαστούν μικροί άρτοι εντός των οποίων τοποθέτησε ανά ένα των νομισμάτων ή τιμαλφών και τα διένειμε στους κατοίκους την επομένη του εκκλησιασμού.

Κατά άλλο έθιμο, αντί νομίσματος, έβαζαν φασόλι και αυτόν που το έβρισκε τον αποκαλούσαν "φασουλοβασιλιά".

Το κόψιμο της βασιλόπιτας είναι από τα ελάχιστα αρχέγονα έθιμα που επιβιώνουν.
Οι Λαογράφοι αναζητούν τη ρίζα του εθίμου στην αρχαιοελληνική παράδοση.  Οι Αρχαίοι Έλληνες προσέφεραν στους θεούς σε κάθε μεγάλη καμπή του χρόνου ή της ζωής τους «εορταστικούς άρτους». ..