Χριστόψωμο, Βασιλόπιτα

Χριστόψωμο λέγεται γενικά το ψωμί (καρβέλι) ή κουλούρα που οι Ελληνίδες νοικοκυρές έχουν παρασκευάσει 2-3 ημέρες προ των Χριστουγέννων ειδικά για τη μεγάλη αυτή θρησκευτική γιορτή. Η μόνη διαφορά με τα άλλα συνήθη ψωμιά είναι ο πλούσιος του στολισμός με διάφορα κεντήματα (κεντίδια) ή «πλουμίδια» όπως ονομάζονται και αυτά γίνονται από το ίδιο το ζυμάρι.

Είναι συνήθως στρογγυλό και στην επάνω επιφάνεια του έχει σταυρό από ζυμάρι ή σφραγίδα και είναι πασπαλισμένο με σουσάμι. Σε πολλά μέρη βάζουν επίσης και καρύδια με το τσόφλι, ξερά σύκα, σταφίδες και αμύγδαλα, με τα οποία κάνουν διάφορα σχήματα.

Στη Μακεδονία μια γεωργική οικογένεια στολίζει το χριστόψωμο βάζοντας ένα  αλέτρι  και τα βόδια ή με μια στοίβα δημητριακών δεμάτων, με βαρέλι του κρασιού. Κατά το ίδιο τρόπο μια οικογένεια βοσκών τη στολίζει με αρνάκια και κατσικάκια και με μάντρα.  Για το καλό των βοδιών, των προβάτων και των πουλερικών πλάθουν και κουλούρια, στα οποία δίνουν ιδιαίτερο σχήμα. Π.χ στην περιοχή της Κοζάνης το κουλούρι του χωραφιού και των προβάτων έχει σχήμα ζυγαριάς και το κρατούν στο σπίτι όλη τη χρονιά, σαν φυλαχτό, κρεμασμένο στο καρφί. Τις κουλούρες των ζώων τις θρυμματίζουν και με λίγο αλάτι, δίνονται θρύμματα στα ζώα για να είναι καλά.

Οι κάτοικοι των νησιών, οι ψαράδες, στολίζουν το χριστόψωμο με βάρκα και ψάρια. Επίσης πολλές φορές απεικονίζεται και το σπίτι στο οποίο και θα έρθει η ευτυχία της χρονιάς.

Το χριστόψωμο δεν το κόβουν με μαχαίρι, γιατί τη δύναμη του καλού που είναι μέσα στο ψωμί δεν θέλουν να την βιάσουν με σίδερο που συμβολίζει τη δύναμη του κακού.

Στην Καστοριά οι γυναίκες αποτυπώνουν και τα πέντε τους δάχτυλα, πάνω στο ψωμί, και λένε στα μικρά παιδιά πως ο Χριστός κατέβηκε στο φούρνο και το ευλόγησε.

Στο Μιχαλίτσι της Μικράς Ασίας, το χριστουγεννιάτικο ψωμί ονομαζόταν Χριστός.

Στη Γρατινή της Κομοτινής το χριστόψωμο ονομάζεται παράς γιατί μέσα έχουν βάλει ένα νόμισμα ^{και αυτός που θα το έβρισκε θα ήταν υποχρεωμένος να φροντίζει τζάκι ώστε να καίγεται συνέχεια και τις δώδεκα ημέρες των γιορτών, μέχρι να φύγουν οι καλικάντζαροι.} 

Επίσης σε πολλά μέρη της Ελλάδας παρασκευάζουν κουλούρες τα «Χριστοκούλουρα» που μοιάζουν με τα Χριστόψωμα, είναι όμως μικρότερα, τα οποία και κρεμούν δίπλα στα εικονίσματα για όλο το έτος ενισχύοντας τους πόθους της οικογένειας.

Το τραπέζι το χριστουγεννιάτικο συνηθιζόταν να στρώνεται πανηγυρικά από το βράδυ της παραμονής. Επάνω του τοποθετούσαν το χριστόψωμο κι ένα πιάτο μέλι. Γείρω από αυτά σκόρπιζαν ξηρούς καρπούς: καρύδια, αμύγδαλα, φουντούκια, κάστα, σύκα κ.ά. Έκοβε ο πατέρας το χριστόψωμο, αφού το σταύρωνε και έλεγε « χρόνια πολλά και του χρόνου», και μετά μοίραζε από ένα κομμάτι στον καθένα και θα το φάνε με το μέλι.

Τα Χριστούγεννα συνηθιζόταν να τρώνε χοιρινό κρέας κάτι που γίνεται και σήμερα. Στη Θράκη είχαν εννιά λογιών φαγητά στο τραπέζι το χριστουγεννιάτικο. Φτιάχνουν γλυκά με φύλλα και καρύδια, όπως μπακλαβάδες, δίπλες κ.ά. Την παραμονή έφτιαχναν και την πολυσπορία, όσπρια και σπόρους, προσφορές για τις ψυχές των νεκρών.  

Βασιλόπιτα ονομάζεται η πίτα που παρασκευάζεται σε ορισμένες χώρες από τους χριστιανούς παραμονές της Πρωτοχρονιάς και κόβεται (μοιράζεται) λίγο αφότου αλλάξει ο χρόνος.

Στην Αθήνα συνηθίζεται η λεγόμενη «πολίτικη» Βασιλόπιτα η οποία παρασκευάζεται κυρίως από αλεύρι, αυγά, ζάχαρη και γάλα, κατασκευάζεται σε διάφορα μεγέθη και είδη αλλά συνήθως είναι φουσκωτή, αφράτη και γλυκιά. Σε άλλα μέρη επικρατούν άλλοι τρόποι κατασκευής με μπαχαρικά κ.α. Στη δυτική Μακεδονία αντί για την «πολίτικη» Βασιλόπιτα συχνά η βασιλόπιτα είναι μια τυρόπιτα ή πρασόπιτα. Βασικό όμως κοινό γνώρισμα είναι ότι στο εσωτερικό όλων τοποθετείται νόμισμα, συνήθως κοινό όμως σε ορισμένες περιπτώσεις χρυσό (κωσταντινάτο) ή ασημένιο.

Στην ελληνική επαρχία, ανάλογα με το έθιμο, τοποθετείται στο εσωτερικό της βασιλόπιτας μικρό κομμάτι άχυρου, κληματόβεργας ή ελιάς ή, σε κτηνοτροφικές περιοχές, ένα μικρό κομμάτι τυρί, για να φέρουν καλή τύχη στην παραγωγή.

Σε άλλα μέρη, αντί αυτού κατασκευάζουν μικρό στεφάνι από κληματόβεργες που όποιος το βρει στα χωράφια θα είναι τυχερός στα σπαρτά, ή στην ελαιοπαραγωγή ή στο κρασί κλπ.

Συχνά γράφεται πάνω στη βασιλόπιτα ο αριθμός του νέου έτους, με σειρές αποφλοιωμένων αμυγδάλων ή με ζάχαρη.

Από τον Μέγα Βασίλειο προήλθε η συνήθεια της τοποθέτησης νομίσματος μέσα στη πίτα και της ανακήρυξης ως «Βασιλιά της βραδιάς» αυτού που το έβρισκε. Ο Μέγας Βασίλειος σύμφωνα με την παράδοση για να επιστρέψει τα τιμαλφή στους δικαιούχους, μη γνωρίζοντας σε ποιόν ανήκει τι, έδωσε εντολή να παρασκευαστούν μικροί άρτοι εντός των οποίων τοποθέτησε ανά ένα των νομισμάτων ή τιμαλφών και τα διένειμε στους κατοίκους την επομένη του εκκλησιασμού.

Κατά άλλο έθιμο, αντί νομίσματος, έβαζαν φασόλι και αυτόν που το έβρισκε τον αποκαλούσαν "φασουλοβασιλιά".

Το κόψιμο της βασιλόπιτας είναι από τα ελάχιστα αρχέγονα έθιμα που επιβιώνουν.
Οι Λαογράφοι αναζητούν τη ρίζα του εθίμου στην αρχαιοελληνική παράδοση.  Οι Αρχαίοι Έλληνες προσέφεραν στους θεούς σε κάθε μεγάλη καμπή του χρόνου ή της ζωής τους «εορταστικούς άρτους». ..