Περιγραφή του Μαντείου του Τροφωνίου

Οι αρχαίοι συγγραφείς το αναφέρουν ως «στόμιον», ως «σπήλαιον», ως «υπόγειον οίκημα», και «μνήμα», δηλαδή το χαρακτηρίζουν σαν ένα υπόγειο τόπο, ένα τάφο. Σύμφωνα με τον Παυσανία το μαντείο  αποτελείται από δυο μέρη. Το πρώτο μέρος είναι ο προθάλαμος, τον οποίο ονομάζει «χάσμα γης» και το δεύτερο είναι το κυρίως μαντείο, το οποίο αποκαλεί «άδυτον ».

Εξωτερικά το Τροφώνιο ιερό αποτελείται από ένα επίπεδο κυκλικό χώρο, υπερυψωμένο από το γύρω έδαφος, περίπου ένα μέτρο, καλυμμένο με λευκό μάρμαρο και με διαστάσεις όσο ένα μικρό αλώνι. Πάνω στη μαρμάρινη κυκλική επιφάνεια ήσαν καρφωμένα περιμετρικά χάλκινοι στύλοι, συνδεδεμένοι μεταξύ τους με χάλκινες επίσης ζώνες. Μεταξύ των στύλων υπήρχαν περάσματα που οδηγούσαν στο εσωτερικό του κύκλου. 

Μέσα στον περίβολο βρισκόταν ένα υπόγειο οικοδόμημα με θολωτή στέγη, που ήταν πιο ψηλή από την κυκλική επίπεδη επιφάνεια. Η εξωτερική όψη του μαντείου έδινε την όψη ενός «κριβάνου». 

Ο κρίβανος είναι ένα αρχαίο σκεύος μαγειρικής, ένα φορητό φουρνάκι, η σημερινή γάστρα. Το θολωτό υπόγειο οικοδόμημα είχε διάμετρο 2 μέτρων και βάθος μικρότερο των 4 μέτρων και είναι ο προθάλαμος, τον οποίο Παυσανίας ονομάζει «χάσμα γης». 

Στο εσωτερικό του κτίσματος, στη βάση του τοίχου, υπήρχε ένα πολύ μικρό άνοιγμα, πλάτους μισού μέτρου και ύψους περίπου είκοσι πέντε εκατοστών. Ήταν το «ιερόν στόμιον» που χρησίμευε ως είσοδος του «αδύτου». Για το «άδυτον» κανείς δεν είπε τίποτε, γι’ αυτό και δεν υπάρχουν πληροφορίες για το πως ήταν ή τι διαστάσεις είχε. Πρέπει ο χώρος να ήταν μεγαλύτερος από τον προθάλαμο γιατί εκεί μέσα γίνονταν μυστηριακές τελετές.

Το μαντείο του Τροφωνίου μας θυμίζει μικρό μυκηναϊκό τάφο. Οι μυκηναϊκοί τάφοι είναι κυκλικά κτίσματα με θολωτή στέγη. Έχουν διάδρομο εισόδου, πύλη εισόδου, πλαϊνό ορθογώνιο δωμάτιο (θάλαμον), στο οποίο έβαζαν το νεκρό. Ένας τέτοιος τάφος είναι του Ατρέως στις Μυκήνες και του Θησαυρού των Μινύων στον Ορχομενό.

Το μαντείο του Τροφωνίου έχει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα ενός μικρού θολωτού τάφου. Το θολωτό κτίσμα, το «ιερόν στόμιον» που οδηγεί στο «άδυτον», στη βάση του οικοδομήματος, που αντιστοιχεί στο «θάλαμο» των μυκηναϊκών τάφων. Ίσως σε αυτή τη θέση να ενταφιάστηκε ο Τροφώνιος, γι’ αυτό και το άντρο πήρε το όνομά του.  Οι τάφοι ήσαν ιεροί και οι αρχαίοι, μετά τον ενταφιασμό, συνήθιζαν να προσφέρουν θυσίες στον νεκρό. Σε αυτή την περίπτωση, οι τιμές προς τον νεκρό Τροφώνιο, με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκαν σε ιεροπραξίες προς τον θεό.