Τροφώνιο Μαντείο - Άλσος Τροφωνίου

Το Μαντείο του Τροφωνίου ήταν ένα από τα 5 ξακουστά μαντεία της Ελλάδας. Τα άλλα 4 ήταν το μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς, το μαντείο του Διός στη Δωδώνη, το μαντείο των Αβών στη Φωκίδα και το μαντείο του Αμφιάραου στον Ωρωπό.

Στην περιοχή της Στερεάς Ελλάδας έχουμε επτά μαντεία: το μαντείο του Απόλλωνα στους Δελφούς, του Πτώου Απόλλωνα στο Ακραίφνιο, του Απόλλωνα στην Τεγύρα ( δυο χιλιόμετρα βόρεια του Ορχομενού), το Μαντείο του Απόλλωνα στις Αβές (κοντά στην Αταλάντη), του Σελιναίου Απόλλωνα στη Βόρεια Εύβοια, του Αμφιάραου στον Ωρωπό και το Τροφώνειο Μαντείο στη Λιβαδειά.

Το Μαντείο του Τροφωνίου ήταν ήδη γνωστό από το 550 π.Χ.  Ο χρόνος που ιδρύθηκε το μαντείο και η αιτία, που προτιμήθηκε η θέση αυτή για την εγκατάστασή του μας, είναι άγνωστα. Χάνονται στα βάθη των αιώνων.

Από τα αρχαιολογικά ευρήματα γνωρίζουμε ότι η θέση της αρχαίας Λιβαδειάς ήταν στην ανατολική πλευρά της Έρκυνας και στη δυτική πλευρά του ήταν το άλσος του Τροφωνίου, που έφτανε μέχρι το ναό του Διός στο λόφο του προφήτη Ηλία.  Η θέση του μαντείου δεν είναι γνωστή.

Το άλσος του Τροφώνιου δεν ήταν μόνο λίγα δέντρα δίπλα στο ποτάμι, αλλά ένα πραγματικό δάσος, που ανέβαινε από τη δυτική όχθη του ποταμού μέχρι το βουναλάκι του Αη Λια.

Ο περιηγητής Παυσανίας που επισκέφτηκε τη Λιβαδειά το 175 μ.Χ. αι.  καθώς περιγράφει τα διάφορα ιερά και μνημεία, διαχωρίζει σαφώς την περιοχή του ποταμού από το άλσος του Τροφωνίου. Λέει ότι άλλα βρίσκονται δίπλα στην όχθη ενώ άλλα βρίσκονται στο άλσος. Έτσι, πλησίον της όχθης του ποταμού, εντυπωσιάστηκε από το ναό της Έρκυνας, από το μνημείο του ομηρικού ήρωα της Λιβαδειάς Αρκεσίλαου, που σκοτώθηκε στην Τροία από τον Έκτορα.

Μέσα στο άλσος δέσποζε ο ναός του Τροφωνίου, με το άγαλμά του που έμοιαζε με τον Ασκληπιό. Το άγαλμα αυτό ήταν έργο του ξακουστού γλύπτη Πραξιτέλη. Ο ναός ήταν στην αριστερά όχθη της Έρκυνας, ίσως στη θέση του μεγάλου μεσαιωνικού πύργου, στα κατώτερα μέρη του οποίου είναι χρησιμοποιημένο υλικό από τους τοίχους αρχαίου ναού ή ναών. Μέσα στο άλσος υπήρχε και το ιερό της Δήμητρας Ευρώπης και το υπαίθριο άγαλμα του Υετίου Διός.

Ο Παυσανίας αναφέρει πως υπήρχε ο ναός της Έρκυνας, όπου υπήρχε μια παράσταση παρθένου, η οποία κρατούσε στο χέρι μία χήνα. Στο άλσος υπήρχε ακόμα και ο ναός με τα αγάλματα του Κρόνου και της Ήρας, ενώ κοντά εκεί ήταν και το ιερό του Απόλλωνα.

Από επιγραφές που βρέθηκαν υπήρχαν και άλλες τιμώμενες θεότητες, όπως ο Δαίμων Μειλίχιος, ο Ζευς Μειλίχιος ή απλώς Μειλίχιος, η Άρτεμις Ορθία, ο θεός Άττις και η Μεγάλη Μητέρα

Ακόμη υπήρχε και το σπήλαιο των πηγών με δυο αγάλματα σε όρθια στάση που κρατούσαν σκήπτρα τυλιγμένα με φίδια, του Ασκληπιού και της Υγείας ή του Τροφώνιου και της Έρκυνας, επειδή στον Τροφώνιο τα φίδια ήσαν εξ ίσου ιερά, όπως και στον Ασκληπιό.

Η θέση του σπηλαίου είναι σήμερα άγνωστη. Από τον Παυσανία μαθαίνουμε  ότι μέσα σε αυτό το σπήλαιο υπήρχαν και οι πηγές του ποταμού και τα αγάλματα. Το σπήλαιο αυτό πρέπει να είχε ύψος περισσότερο από δυο μέτρα μιας και τα αγάλματα ήταν όρθια.

Σήμερα, το ποτάμι της Έρκυνας σχηματίζεται από τις πηγές της Κρύας, στη βάση του λόφου του Φρουρίου, και της Χλιας στην απέναντι πλευρά, στους  πρόποδες της βόρειας πλευράς του λόφου της Γαρδαβίτσας. Στην πλευρά της Κρύας είναι αδύνατον να βρούμε κάποιο ίχνος του σπηλαίου, λόγω των έργων που έγιναν για να κτιστεί ο πύργος του φρουρίου. Στην πλευρά της Χλιας πάλι δεν υπάρχει κάποιο σημάδι που να φανερώνει ότι ίσως ήταν εκεί το σπήλαιο, γιατί στην  περιοχή αυτή παλιά λειτουργούσε λατομείο.

Ο σπηλαιώδης θάλαμος που βρίσκεται δίπλα στον πύργο του φρουρίου δεν είναι η σπηλιά που ζητάμε, αλλά ο θάλαμος που φτιάχτηκε από τους ανθρώπους και ο οποίος δεν έχει κανένα ίχνος πηγών και ίσως να λειτουργούσε ως Ασκληπιείο θεραπευτήριο.

Σύμφωνα με την περιγραφή του  Παυσανία, μετά το άλσος και επάνω στο βουνό (επί του όρους), ο επισκέπτης συναντά στην κορυφή του Προφήτη Ηλία τη «θήρα της Κόρης» και τον ημιτελή ναό του Βασιλέως Διός.

 Η επίσκεψη στο άντρο του Τροφωνίου στην αρχή γινόταν μια φορά το χρόνο, την πανσέληνο μεταξύ Αυγούστου και Σεπτεμβρίου. Στη συνέχεια  επειδή υπήρχε μεγάλη ζήτηση η κατάβαση γινόταν μία φορά το μήνα, κάθε έβδομη μέρα, πλην του χειμώνα.